Қазақстандағы заңның үстемдігі

1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап экономиканы ырықтандыру, құқықтық жүйені жетілдіру және шетелдік инвестицияларды тарту бойынша бірқатар реформалар жүргізді. Реформалар ЭЫДҰ, Дүниежүзілік Банк және Американдық Заңгерлер Қауымдастығы (ABA) сияқты халықаралық ұйымдардың қатысуымен жүргізілді.

2015 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Бес институционалдық реформаның жаңа бағдарламасын ұсынды, оның басымдықтары экономикалық өсуге жәрдемдесу және заңның үстемдігін қамтамасыз ету болды. Бұл бағдарламаның табысы Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялар саны мен көлемінің ұлғаюымен және инвесторлар мен мемлекет арасындағы даулар санының азаюымен расталады.

Қазіргі уақытта Қазақстан Орталық Азиядағы экономикасы ірі ел болып табылады және Жапония, Испания, Франция, Израиль және Швейцария сияқты дамыған елдерді басып озып, 2020 жылы Дүниежүзілік банктің бизнес жүргізу жеңілдігі рейтингінде (2020 Ease of Doing Business Index) 25-ші орын алады. Осы рейтингте Қазақстан келісім-шарттарды орындау бойынша әлемдегі 4-ші үздік ел, миноритарлық инвесторларды қорғау бойынша 7-ші үздік ел және жаңа бизнес ашу үшін 22-ші орындағы ел болып танылды. Бұдан басқа, 2021 жылы экономикалық еркіндік индексінде (2021 Index of Economic Freedom) Қазақстан соңғы жылы өз позициясын 1,5 пунктке ұлғайтып, әлемде 34-ші орынды иеленді. Қазақстанның жоғары позициялары елдің бизнеске жәрдемдесуге, заңның үстемдігін және шетелдік инвесторларға қатысты халықаралық міндеттемелерді сақтауға бейілділігін куәландырады.

Қазақстанның заң үстемдігіне бейілділігі АҚШ-тың Халықаралық даму жөніндегі агенттігінен (USAID) 2020-2025 жылдар кезеңіне есептелген Қазақстандағы заң үстемдігі бағдарламасына (Kazakhstan Rule of Law Program) қаржылық қолдау көрсетуді қамтамасыз етті. Бағдарламаның негізгі мақсаты елдегі инвестициялық және іскерлік ахуалды, құқықтық және сот жүйесін жақсарту болып табылады. Қазақстан, сондай-ақ, Еуропалық Одақ пен Еуропа Кеңесі арасындағы ынтымақтастық шеңберінде құрылған Орталық Азиядағы құқық үстемдігі жөніндегі бағдарламаның (2020-2023жж.) (Central Asia Rule of Law Programme (2020-2023) қатысушысы болып табылады. Бағдарлама еуропалық және басқа да халықаралық стандарттарға сәйкес адам құқықтарын құрметтеуді, заңның үстемдігін және демократияны нығайтуға бағытталған.

2021 жылғы желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігінің 30 жылдығын атап өту үшін АҚШ Конгрессмендері Джеки Валорски, Роберт Адерхолт және Стив Чабот АҚШ пен Қазақстан арасындағы жемісті екіжақты қарым-қатынастардың соңғы 30 жылын еске алып, елдегі реформаларды жоғары бағалады. Конгрессмендер Қазақстан Республикасына «заң үстемдігі мәселелеріне елеулі ресурстардың» шоғырланғаны және «шетелдік инвесторлар үшін қолайлы іскерлік және инвестициялық ахуал жасау жөніндегі» қажырлы еңбегі үшін алғыс айтты.

Заңның үстемдігін нығайту жөнінде өзіне қабылдаған міндеттемелерге сәйкес Қазақстан отандық және шетелдік инвесторларға әділ қарым-қатынасты қамтамасыз етуге ұмтылады. 2017 жылы Қазақстанда ағылшын жалпы құқығы шеңберінде әрекет ететін және "Астана" халықаралық қаржы орталығының (АХҚО) бір бөлігі болып табылатын Сот пен Төрелік орталығы құрылды. Ұлыбритания үкіметі атап өткендей, АХҚО соты Қазақстан Республикасының сот жүйесіне тәуелсіз және оның шешімдеріне Қазақстан соттарында шағымдануға болмайды.

Бұдан басқа, Қазақстан Халықаралық төрелік инвестициялық дауларды шешу саласында оң іскерлік беделге ие. 2021 жылғы 27 мамырда инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі халықаралық орталықтың (ИДРХО) Бас хатшысы Дүниежүзілік банктің іс-шарасында 1991 жылдан бастап Қазақстанға қарсы басталған он тоғыз аяқталған инвестициялық төрелікте Қазақстан жеңіске жеткенін (10 іс) немесе шешім шығарылғанға дейін татуласу келісімін жасағандығын (2 іс) немесе татуласу келісімін жасағандығын/шешім шығарылғаннан кейін өтемақы төлегенін (6 іс) мәлімдеді. Қазақстан бір ғана төрелік істі - Стати ісін даулауға шешім қабылдады. Мемлекет өкілдері әділ айтқандай, іс бойынша төрелік соттың шешімі Статидің төрелікке дейінгі, оның барысындағы және одан кейінгі қылмыстық мінез-құлқына байланысты жойылуға тиіс.

Стати қарсы Қазақстан